Terug

#P1 My possible past – het mogelijke verleden

De vergankelijkheid een toekomst geven. 

Oude familiefoto's vertellen een verhaal, even fragmentarisch als mijn herinnering. Foto's vormen dode bevroren momentopnames uit mijn eigen geschiedenis. Kan ik de verloren en gemiste momenten weer tot leven wekken?

#1 Memento mori

And if they had the words
I could tell to you
To help you on the way down the road
I couldn’t quote you no Dickens, Shelley or Keats ’cause it’s all been said before
Make the best out of the bad just laugh it off
You didn’t have to come here anyway
So remember, every picture tells a story don’t it
(R. Stewart)

Maart 2016. Ik stond naast mijn vader toen hij zijn laatste woorden zei. Ik ga toch nog niet dood, zei hij wat bevreesd, en in zijn woorden klonk de zorg om alles en iedereen. Het klonk vreemd, de woorden gingen vluchtig en nu nog brandt dat laatste beeld op mijn ogen. In mijn hoofd speelden de verhalen van mijn vader en ikzelf. Zesenveertig jaar heb ik hem gekend, beleefd, gezien, heb ik de tijd gehad om verhalen te distilleren over hem en mij. We bouwden samen een verleden. Hij was er al toen ik er nog niet was, hij maakte deel uit van een verleden dat ik nooit heb gekend, waar ik enkel over heb gehoord of waar ik vergeelde foto's van heb gezien. Bij het opruimen van zijn kamer vond ik een stapel oude foto's van familieleden die ik nooit heb gekend, maar wel herken. Elk beeld vertelt zijn eigen verhaal, soms maar wat flarden. Vergeten familieverhalen, soms nog onduidelijk of verwarrend, het verleden ontsluit zich slechts fragmentarisch via deze beelden. Hoeveel beelden gingen verloren, hoeveel momenten zal ik nooit zien? Als historicus weet ik dat dit soort beelden geen geschiedenis maken, maar ze zijn niettemin een deel van mezelf, van mijn verleden, van wie ik ben en van wat mijn kind ooit zal zijn. Ik mis heel veel en ik heb heel veel gemist. Triljoenen beelden gingen verloren, elk mogelijk moment uit mijn en zijn verleden. Het verleden ging weg en als ik de verhalen niet vertel, dan betekenen de beelden niets meer, ijle beelden van een verdwenen tijd.

De dag na het overlijden van mijn vader maakte ik een kaartje als herinnering, een reeks memento mori, voor iedereen die hem had gekend. Ik selecteerde hiervoor een reeks foto's uit de stapel blikken dozen met oude vergeelde familiefoto's. Een ruwe selectie van half vergeten verhalen die hij zo graag vertelde en die door mijn hoofd bleven spoken. Dode momenten voor altijd verloren in het continuüm van de tijd, zoals Susan Sontag het ooit verwoordde: 

All photographs are memento mori. To take a photograph is to participate in another person’s (or thing’s) mortality, vulnerability, mutability. Precisely by slicing out this moment and freezing it, all photographs testify to time’s relentless melt.” 

Een foto verhaalt één moment, één enkel frame, zoals een snede kaas uit een groot blok. Kate Morton omschreef fotografie in haar debuutroman The House at Riverton als een ietwat ironische manier om dode momenten, die eigenlijk enkel mogen verder leven in de herinnering, te laten overleven: 

“It is a cruel, ironical art, photography. The dragging of captured moments into the future; moments that should have been allowed to be evaporate into the past; should exist only in memories, glimpsed through the fog of events that came after. Photographs force us to see people before their future weighed them down....”

De foto's die het kaartje haalden, waren zelden meer dan willekeurige door de fotograaf gekozen cadrages. De fotografen van dienst hadden geen artistieke ambities, de beelden zijn niet meer dan vernacular photographies. Toch ontstonden ze uit meer dan louter willekeur. Elk beeld vertolkte een verhaal dat net zoals het beeld zelf uit de werkelijkheid, uit het continuüm, was losgesneden en nu verder leefde. De fotograaf had het moment gedood en vastgelegd en elk beeld bracht een verhaal tot leven. 

“To photograph people is to violate them, by seeing them as they never see themselves, by having knowledge of them that they can never have; it turns people into objects that can be symbolically possessed. Just as a camera is a sublimation of the gun, to photograph someone is a subliminal murder - a soft murder, appropriate to a sad, frightened time”, schreef Susan Sontag. 

Toch is elk beeld meer dan pure willekeur, het zijn zorgvuldig uitgekozen momenten. Ook al had de fotograaf geen artistieke pretenties, de fotograaf legde een magisch moment vast. Elk beeld was een toevallig, maar niettemin bewust gekozen moment. De Amerikaanse fotograaf Stephen Wilkes omschrijft dit proces als het vastleggen van magische momenten:

It's my eye seeing very specific moments, I like to describe myself as a collector of magical moments."

Elke vernacular foto vertolkt een verhaal, een beeld dat magische momenten en verhalen in leven houdt, ook al zijn de actoren er niet meer om ze te bevestigen of te ontkennen. Het maakt ons tot wie we zijn of tot wat we willen zijn.

#2 De tijd bevriezen

Photography is a medium that is famous for freezing time. The word snapshot suggests that a tiny slice of time is recorded for posterity… A photographic print is flat, and essentially is made of 2 dimensions: length and width. Yet through composition and lens focus we give a print depth… The best images are the ones which let you feel like you can step directly into the frame into a world which is on the other side.”
(Fong Qi Wei)1



Een foto vormt een momentopname, een dood moment, een fractie van tijd op beeld vastgelegd. Fotograaf en kunstenaar Fong Qi Wei omschrijft fotografie als een manier om de tijd te bevriezen. De fotograaf selecteert het moment, hij voelt aan en klikt. Leggen onze hersenen elk levensmoment vast zoals een fototoestel of een filmcamera dat doen? Hoe verbinden mijn herinneringen de foto's van mijn vader met de verhalen? Bevat ons hoofd een soort lifelog, een gigantische databank met eindeloze reeksen beeldopnames? Of leggen onze hersenen enkel de magische of tragische momenten vast?

Gordon Bell van Microsoft Research trachtte met zijn MyLifeBits-project zijn volledige geschiedenis vast te leggen met audio-, beeld-, tekst- en videomateriaal. Lifelogging is de exacte benaming die de onderzoekers van Microsoft er voor in het leven geroepen hebben. Het is in hun ogen een enige manier om tot een Total Recall van je persoonlijke verleden te komen. De vraag is natuurlijk of we dit wel willen. De SenseCam is een soort van webcam die je rond de hals kan dragen. Het toestel maakt automatisch, met behulp van bewegingssensoren, warmtedetectoren enz. foto's van je hele dag. Oorspronkelijk werd het ontwikkeld voor het helpen van Alzheimer-patiënten. Het bezorgt deze mensen een soort valse vorm van herinnering, elk vergeten moment wordt bewaard in een digitale databank.

Hoe lang duurt een moment? De meeste mensen ervaren een moment als iets wat ze bewust kunnen zien. Het bewust waarnemen van een beeld duurt ongeveer honderd milliseconden. Nemen we de tijd dan waar in stukjes of frames zoals een filmcamera dat doet? Maken onze hersenen van elk moment een afzonderlijke still of foto die ze levenslang vastleggen in ons geheugen? Betekent dit dat onze hersenen de binnenkomende signalen van sensoren zoals de ogen en de oren bemonsteren (samplen) en de informatie discretiseren zoals bij digitalisering gebeurt? Het sleutelwoord bij digitaal is discretisatie in ruimte en tijd. Bij het digitaliseren van analoge beeldinformatie, plaatst een digitaal fototoestel een denkbeeldig raster over de fysieke wereld en meet de binnenkomende signalen op het moment dat de fotograaf klikt. Een sample of een monster van een digitale foto bestaat uit een verzameling van picture elements of pixels, de bemonstering gebeurt bij fotografie enkel geometrisch, in lengte en breedte, en niet doorheen de tijd zoals bij een audio- of filmopname. Een digitaal systeem meet eveneens de signaalniveaus (discretisatie van de signaalwaarden) zoals bijvoorbeeld de lichtintensiteit van een pixel. Het lijkt erop dat onze hersenen niet enkel momentopnames maken in een geometrisch perspectief, maar ze eveneens inhoudelijk verwerken. Ze koppelen beelden aan verhalen, geluiden en geuren. Het lijkt wat op de manier waarop sociale media gebruikers beelden laten taggen of er doorzoekbare informatie aan te koppelen. Wat Ingrid Hoelzl opmerkt over de evolutie van analoge naar digitale fotografie, kan dus in zekere mate ook gezegd worden over de manier waarop onze hersenen beelden verwerken: "The algorithmic image is no longer governed by geometric projection, but by algorithmic processing." (Softimage, 5).

Onderzoekers van de universiteit van Glasgow ontdekten dat ons brein de werkelijkheid niet ervaart als een continuüm. Net zoals bij digitalisering verdelen onze hersenen binnenkomende signalen in momentopnames. De resultaten verschenen in het vakblad Current Biology. Professor Gregor Thut van de universiteit van Glasgow zegt hierover: “Ritmiek is inderdaad alomtegenwoordig, niet alleen in de hersenactiviteit, maar ook in de hersenfunctie. Voor de waarneming betekent dit dat, ondanks het ‘feit’ dat we de wereld ervaren als een continuüm, we niet constant ‘monsters’ nemen van de wereld, maar in discrete momentopnames, bepaald door de cycli van hersenritmes.” De snelheid waarmee onze ogen de werkelijkheid bemonsteren, ligt veel hoger dan bij een fototoestel.

Wat bepaalt de lengte van het kortst mogelijke moment? Meten we hoe snel een mens bewust of onbewust een moment kan ervaren (een ogenblik) of bestuderen we het kortst te registreren moment? Onderzoekers van de MIT Media Lab Camera Culture Group ontwikkelden onder leiding van Ramesh Raskar een camera die een biljoen beelden per seconde kan maken. Wanneer je de beelden in slow motion bekijkt, krijg je de werkelijkheid op een heel andere manier te zien. Hiermee zijn de MIT-wetenschappers er zelfs in geslaagd om de beweging van licht in slow motion vast te leggen. Ze brengen op die manier een nooit eerder waargenomen wereld tot leven met een fototoestel dat het kortst mogelijke moment vastlegt. Daarmee legt de camera echter nog niet de werkelijkheid vast: 

The camera does not capture the visual forms of an event, but instead creates the visual form of a photographic event. It depicts a moment that never actually existed, and which has therefore never been perceived or recognized or photographed as such. The photograph does not reveal the optical unconscious, but rather the photographic uncanny: It shows what does not priory exits to the photographic event, that is, the photograph. The photograph is uncanny not because it reanimates the past, but because iet creates ghostly references.” (46)

#3 De geschiedenis als kansspel


A picture of you in your birthday suit,
You sat in the sun on a hot afternoon.
Picture book, your mama and your papa,
and fat old uncle charlie out cruising with their friends.
Picture book, a holiday in august, outside a bed and breakfast in sunny southend.
Picture book, when you were just a baby,
those days when you were happy, a long time ago.
(R. Davies)


Fotografie biedt de mens een middel om het verleden/heden visueel te bewaren. Anders dan een tekst lijken foto's historici een objectiever houvast te bieden. Nochtans leggen ze slechts één verleden vast, bekeken vanuit het perspectief van de fotograaf die een kader legt over zijn heden. Millennia lang was de mens aangewezen op het gesproken verhaal. De komst van het schrift in het vierde millennium voor onze tijdrekening maakte het mogelijk om het verleden ook buiten het geheugen van de mens vast te leggen. Het waarheidsgehalte hing af van het standpunt van de schrijver, van zijn opmerkzaamheid, van zijn woordenschat en van tal van andere factoren. Misschien verzweeg hij dingen of verdraaide hij de werkelijkheid. Bovendien kon hij enkel noteren wat hij zelf met zijn beperkte gezichtsveld had waargenomen, wat anderen hem hadden verteld of wat hij had gelezen. Historici kennen het verleden slechts fragmentarisch. Elk geschiedenisboek vertelt maar een klein stukje en zelfs als we alle bekende feiten samenvoegen dan nog komen we niet tot een lappendeken dat het hele verleden bestrijkt. We missen letterlijk de geuren en de kleuren, de geluiden en de beelden.

Kan technologie het verleden in beeld brengen zonder fototoestel? Een digitale afbeelding bestaat uit een reeks pixels of beeldpunten, verdeeld over een geometrisch raster van horizontale rijen en verticale kolommen. Elk beeldpunt kan een bepaalde kleurwaarde aannemen. Jeffrey Thompson, assistent-professor en programmadirecteur in Visual Art & Technology aan het Stevens Institute of Technology in Hoboken, schreef in 2013 een stuk software dat willekeurig afbeeldingen genereert. Als je de software voldoende tijd geeft, creëert hij elke mogelijke afbeelding. In datzelfde jaar zette Thompson de tentoonstelling Every Possible Photograph op waarin hij de mogelijkheden van zijn software demonstreerde: 

“This project investigates the idea of using computation to “use up” a piece of technology, in this case a digital camera. Using custom-written software (and a very long period of time), every possible photograph is generated, one at a time and in numerical order. The idea that extremely useless labor is interesting is central to this project (and the proposed project as well), as is the eschewing of the utility of data and its representation in traditional visualization work. Attempting to create every image a camera is essentially a time machine; somewhere in the set of images and alongside billions of “meaningless” others are a photograph of me, a photograph of me if I didn’t get a haircut last week, and a photograph of me with someone who I have never met.”

Indien de software een foto zou genereren van 400 bij 300 pixels, dan resulteert dit in 120 000 pixels per foto. De kwaliteit zou laag zijn, maar niettemin een herkenbaar beeld opleveren. Bij een kleurdiepte van 24 bit, zou de software een keuze hebben uit 16 777 215 kleuren per pixel. Op die manier kan de software achter het Every Possible Photograph-project elk denkbaar beeld uit het verleden of de toekomst genereren. Elk mogelijk beeld ontwikkelen zou niet alleen een computer met een enorme rekenkracht vereisen, maar bovendien zou de ontwikkeling (rendering) van alle beelden onwaarschijnlijk veel in beslag nemen. Thompson beperkte zich tot afbeeldingen van 15 bij 10 pixels en grijswaarden. Maar zelfs in dat geval zou het genereren van elke mogelijke combinatie 46 138 562 195 008 110 600 774 753 760 087 749 172 181 189 607 929 628 058 548 517 099 604 563 033 706 075 jaar duren.

A single “photograph”, number 6572

Every Possible Photograph zou elke momentopname uit het verleden van mijn vader in beeld kunnen brengen. Maar de grootste uitdaging zou er uit bestaan om het werkelijke verleden van het fictieve verleden te scheiden. Immers, elk denkbaar verleden, elke denkbare toekomst is voor de visualisatiesoftware even waarschijnlijk. De software zou alle mogelijke wat als-scenario's tot leven brengen, elk mogelijk heden en verleden. Wat als-scenario's zijn voor de meeste historici niet meer dan leuke denkoefeningen, maar ze zijn misschien niet meer of minder waarschijnlijk dan werkelijke gebeurtenissen. Toen ik in 2012 mijn boek In geen tijd schreef, was ik lusteloos op zoek naar een rode draad die alle hoofdstukken aan elkaar zou rijgen. Mijn dochtertje keek bij toeval naar de Pixar-film "Brave". De verteller in de film reikte me de volgende woorden aan: 

“Anderen zeggen dat de draden van het lot geweven worden als een kleed en dat iemands lot verstrengeld is met dat van vele anderen. We zijn allemaal op zoek naar het patroon of willen het veranderen.” 

Met CGI (computer generated images) kunnen we elke gesponnen draad, elk potentieel moment uit het verleden vastleggen en ook elk denkbaar moment, ook al is het nooit effectief gebeurd. We kunnen van Hitler een menslievend figuur maken en de Holocaust annuleren, we kunnen de wereld bevrijden van de mens of de wereld totaal vernietigen. Elk denkbaar verleden, elke denkbare toekomst wordt mogelijk. Vastgelegd in foto's, beeld voor beeld. Allen even waarschijnlijk als onwaarschijnlijk. Ik had elke mogelijke vader kunnen hebben, niet volgens mijn DNA, maar wel dankzij Every Possible Photograph. Every picture tells a story, fictief of non-fictief.

Kris Merckx

1. Conveying the Passage of Time through Photography, (http://twistedsifter.com/2013/08/conveying-time-through-photography-fong-qi-wei/), Geraadpleegd op 6 juni 2016.

2. THOMPSON, J. A single “photograph”, number 657 (http://jeffreythompson.org/every-possible-photograph.php), Geraadpleegd op 7 mei 2016.

home